30 lat temu Steven Spielberg nakręcił w Krakowie „Listę Schindlera”. Film nagrodzono siedmioma Oscarami. W związku z rocznicą, 5 marca o godz. 19.00 w Kinie Kijów – w którym 30 lat temu odbyła się premiera filmu i konferencja prasowa z udziałem jego twórców – spotkały się osoby związane z produkcją oraz krakowscy aktorzy. Gościem wydarzenia był także ocalała z Zagłady Niusia Horowitz-Karakulska, która pracowała przy filmie jako konsultantka. Wystąpił zespół Kroke.

„Lista Schindlera” to film uznawany za triumf kinowy reżysera Stevena Spielberga. Scenariusz powstał na podstawie powieści Thomasa Keneally’ego, rozgrywającej się podczas II wojny światowej. Opowiada o niemieckim biznesmenie – Oskarze Schindlerze, który widzi szansę łatwego zarobku w dojściu hitlerowców do władzy. Dzięki odpowiednim koneksjom otwiera w okupowanym Krakowie fabrykę, która prosperuje w oparciu o tanią siłę roboczą w postaci przymuszonych do pracy Żydów. Kiedy naziści wprowadzają plan Zagłady na terenie niemal całej Europy, Schindler zatrudnia w swojej fabryce kolejnych żydowskich pracowników, tym samym ratując ich od śmierci. Film przybliża także warunki panujące w obozie KL Plaszow. Oparta na prawdziwej historii „Lista Schindlera” uznawana jest za opowieść o człowieku, który nie pozostał obojętny i ocalił setki istnień ludzkich w najczarniejszym rozdziale historii.

Steven Spielberg z pomocą znakomitego polskiego operatora Janusza Kamińskiego zrealizował film w czerni i bieli. Poruszająca opowieść rozgrywa się na tle realistycznej scenografii stworzonej przez Allana Starskiego i Ewę Braun. Muzykę do filmu skomponował John Williams. Wystąpili w nim m.in. Liam Neeson jako Oskar Schindler, Ben Kingsley jako jego sekretarz Izaak Stern oraz Ralph Fiennes w roli Amona Götha, bezdusznego komendanta obozu w Płaszowie. Obok nich pojawili się polscy aktorzy: Andrzej Seweryn, Anna Mucha, Piotr Polk, Jacek Wójcicki, Paweł Deląg, Jerzy Nowak, Agnieszka Krukówna, Olaf Lubaszenko i Maja Ostaszewska. „Listę Schindlera” uhonorowano łącznie siedmioma Oscarami, trzema Złotymi Globami i sześcioma nagrodami BAFTA.

Obóz KL Plaszow

Akcja filmu rozgrywa się między innymi na terenie obozu KL Plaszow. Przypomnijmy: nazistowski obóz koncentracyjny na terenie Płaszowa funkcjonował w latach 1942–1945. Przeszło przez niego ok. 35 tys. więźniów, przede wszystkim Żydów, ale także Polaków i Romów, ok. 6 tysięcy osób straciło w nim życie.

W 1945 roku Niemcy, ewakuując obóz, praktycznie zrównali go z ziemią i skutecznie zatarli ślady zbrodni, jaka się tam dokonała. Na terenie miejsca pamięci pozostały jednak trzy masowe groby i dwa cmentarze żydowskie. Dziś ten obszar objęty ochroną konserwatora zabytków i ma status cmentarza wojennego, opiekuje się nim Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow.

Wciąż można zobaczyć elementy scenografii

Film był kręcony w krakowskim kamieniołomie Libana, zlokalizowanym w sąsiedztwie obozu. Nazwa pochodzi od nazwiska właściciela, krakowskiego przemysłowca Bernarda Libana, który w 1873 roku założył tu wapiennik. Resztki stalowych pieców i transporterów pozostały do dziś, a sam kamieniołom aktualnie ma status użytku ekologicznego. W latach 1942–1944 hitlerowscy okupanci założyli w kamieniołomie karny obóz pracy, przez który przeszło ok. 2 tys. osób. Z powodu ciężkich warunków pracy wielu więźniów zginęło. Na tym terenie ofiary okupacji upamiętnia pomnik i witraż Władysława Jastrzębskiego umieszczony tu w 1948 r. i odnowiony w ubiegłym roku.

W 1993 roku na obszarze kamieniołomu pojawili się twórcy „Listy Schindlera”. Odtworzono realia obozu w Płaszowie: 34 baraki, 7 wież strażniczych oraz wiernie odwzorowana willa komendanta Amona Götha. Drogi wyłożono betonowymi replikami macew. Tu nakręcono sceny obozowe. Do dziś w kamieniołomie można znaleźć resztki filmowej scenografii: płyty udające macewy, słupy ogrodzeniowe i schodki.

Troska o pamięć i dialog

– Nigdy dosyć rozmowy o znaczeniu tej produkcji dla naszego miasta. Krakowianie dzielą się na tych, co grali w wielkiej produkcji Spielberga – jako statyści, rzemieślnicy, podwykonawcy, i tych którzy przyglądali się produkcji z drugiej strony – obserwatorów. Wielka produkcja zmieniła filmowy profil miasta i kraju, przyczyniła się do wyłonienia się branży filmowej i miała wpływ na późniejszą politykę Krakowa w tym zakresie. Ale dużo ważniejsze jest to, jak film rezonował w obszarze trudnej pamięci. Zainicjował ważny międzynarodowy dialog polsko-żydowski oraz szereg działań podejmowanych w mieście, mających na celu zachowanie i pielęgnowanie pamięci o ofiarach KL Plaszow i – szerzej – czasu Zagłady – mówi Robert Piaskowski, pełnomocnik prezydenta Krakowa ds. kultury, wymieniając najważniejsze działania w tym zakresie.

To przede wszystkim otwarcie w dawnej fabryce Schindlera oddziału Muzeum Krakowa – Fabryka Emalia Oskara Schindlera, troska o poobozowy teren, na którym powstaje Muzeum KL Plaszow, ale także działalność żydowskich organizacji i stowarzyszeń: Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, Żydowskiego Muzeum Galicja obchodzącego w tym roku 20-lecie, Festiwalu Kultury Żydowskiej, Stowarzyszenia FestivAlt.

W 2005 roku miasto wykupiło budynek dawnej Niemieckiej Fabryki Wyrobów Emaliowanych, której właścicielem w czasie II wojny światowej był Oskar Schindler. Obiekt stał się częścią Muzeum Krakowa. W 2010 roku w oddziale Fabryka Emalia Oskara Schindlera przy ul. Lipowej 4 została udostępniona ciesząca niesłabnącą popularnością wystawa „Kraków – czas okupacji 1939–1945”.

Natomiast współprowadzona przez miasto i ministerstwo instytucja Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow opiekuje się terenem po byłym niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym KL Plaszow. Zdaniem muzeum jest też praca badawcza i edukacyjna na rzecz pamięci o historii KL Plaszow i o jego ofiarach. Instytucja została powołana w 2021 roku, jej powstanie poprzedziły konsultacje społeczne dotyczące form upamiętnienia i zagospodarowania poobozowego terenu. Docelowo Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow będzie obejmować następujące elementy: teren poobozowy, Szary Dom, budynek Memoriału (który zostanie wybudowany) oraz Pomnik Dźwiękowy KL Plaszow. Aktualnie zakończył się etap prac obejmujący uporządkowanie terenu i na 15 marca planowane jest udostępnianie plenerowej wystawy „KL Plaszow. Miejsce po, miejsce bez”. Wydarzenie to odbędzie się tuż przed tegorocznym Marszem Pamięci, organizowanym 17 marca – w rocznicę likwidacji krakowskiego getta.

W działania skoncentrowane na trosce o pamięć i dialog polsko-żydowski wpisuje się także trwająca aktualnie społeczna dyskusja na temat przyjęcia przez Kraków definicji antysemityzmu rekomendowanej przez Międzynarodowy Sojusz na rzecz Pamięci o Holokauście (IHRA), koordynowana przez Żydowskie Muzeum Galicja.

Nawiązaniem do rocznicy prezentacji „Listy Schindlera” będzie także program tegorocznego Festiwalu Muzyki Filmowej w Krakowie. Znajdzie się w nim między innymi koncert zawierający utwory ze ścieżki dźwiękowej do tego niezapomnianego obrazu. Szczegóły festiwalu już wkrótce.