Podczas dzisiejszej sesji Rady Miasta Krakowa odbyło się pierwsze czytanie projektu uchwały w sprawie utworzenia samorządowej instytucji kultury: Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942-1945).

Muzeum ma być samorządową instytucją kultury miasta współprowadzoną przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – zgodnie z listem intencyjnym podpisanym w czerwcu przez prezydenta Krakowa i ministra. List zakładał współdziałanie miasta i ministerstwa na rzecz utworzenia Miejsca Pamięci zarówno w zakresie finansowym, jak i merytorycznym, a także powołanie nowej instytucji.

– Idea upamiętnienia terenu dawnego KL Plaszow jest naszym zobowiązaniem zarówno wobec ofiar, tych mieszkańców Krakowa, którzy pamiętają jeszcze wojenne czasy, jak też współczesnych krakowian i społeczności międzynarodowych. Poprzez utworzenie Muzeum chcemy rozpocząć nowy rozdział wspólnej pracy nad zachowaniem pamięci o tym niezwykle ważnym dla naszej historii miejscu śmierci i cierpienia. Wierzę, że obowiązek pamięci, do którego obliguje nas posiadana wiedza o historii KL Plaszow, zostanie przez nas wypełniony w sposób godny i właściwy – uważa Jacek Majchrowski, prezydent Krakowa, który podczas konsultacji społecznych osobiście spotkał się z mieszkańcami zgłaszającymi uwagi do powstania Muzeum – Miejsca Pamięci.

Przestrzeń pamięci

Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow ma powstać na gruntach należących do Gminy Miejskiej Kraków, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie oraz Skarbu Państwa i objąć obszar około 40 hektarów, który od 2002 r. jest wpisany do rejestru zabytków prowadzonego przez Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a także przyległy teren o powierzchni około 3 hektarów.

„Utworzenie i funkcjonowanie Muzeum będzie godnym i właściwym miejscem, by zachować pełną pamięć o ofiarach KL Plaszow. Dzięki powstaniu Muzeum pamięć o tragicznej przeszłości może stać się przestrogą i nauką dla przyszłych pokoleń, by równie dramatyczny los nie był nigdy udziałem ludzkości. Muzeum – Miejsce Pamięci jest gwarantem skuteczności przeprowadzonych działań oraz właściwym krokiem, podjętym w duchu pełnej dziejowej odpowiedzialności za naszą wspólną historię” – czytamy w uzasadnieniu uchwały.

Teren po byłym niemieckim nazistowskim obozie pracy i koncentracyjnym Plaszow jest miejscem pamięci narodowej. Podkreślają to dwa chroniące go akty prawne: wspomniany już wpis do rejestru zbytków oraz ustawa o grobach i cmentarzach wojennych z 1936 r., która teren KL Plaszow uznaje za cmentarz wojenny. Na terenie obozu znajdują się pozostałości trzech miejsc masowych egzekucji. Wydobyte z nich ciała ofiar zostały spalone i rozsypane po całym obszarze, tym samym teren poobozowy formalnie jest cmentarzyskiem.

W związku z tym, że obecny „parkowo-rekreacyjny” sposób traktowania tej przestrzeni nie spełnia wymogów należnych miejscom pamięci, konieczne stało się powołanie instytucji odpowiedzialnej za odpowiednią opiekę nad tym obszarem, dysponującej zapleczem muzealnym. Pozwoliłoby to konsekwentnie i w sposób planowy zarządzać miejscem, troszczyć się o pamięć, a także nauczać o historii obozu.

Projekt upamiętnienia zakłada pozostawienie terenu dawnego obozu w możliwie niezmienionym i autentycznym stanie, umieszczenie tablic informacyjnych i oznaczeń ważnych miejsc, takich jak na przykład miejsce palenia ciał czy plac apelowy. Natomiast obok – przy ul. Kamieńskiego miałby powstać nowy budynek muzealny tzw. memoriał, a także parking dla autobusów i park. Plan zakłada także wyremontowanie Szarego Domu (budynku należącego przed wojną do Towarzystwa Pogrzebowego Chewra Kadisza, który w czasie okupacji został zamieniony na siedzibę SS i włączony do terenu obozu).

Formuła przyjęta na całym świecie

Utworzenie profesjonalnej instytucji, jaką jest muzeum, to przyjęta na całym świecie formuła organizacyjna dla opieki i zarządzania miejscami pamięci. Powołanie instytucji pozwoliłoby także na odpowiednie zabezpieczenie terenu i regulację inicjatyw podejmowanych na obszarze byłego obozu. To jednocześnie kolejny etap działań zmierzających do godnego upamiętnienia terenu dawnego niemieckiego nazistowskiego obozu pracy i obozu koncentracyjnego KL Plaszow.

Przypomnijmy, że 8 czerwca został podpisany wspomniany już list intencyjny w sprawie gotowości podjęcia przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wspólnie z Gminą Miejską Kraków, prowadzenia instytucji kultury pod nazwą: Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942-1945).

Podpisanie listu poprzedziło porozumienie pomiędzy miastem, Gminą Wyznaniową Żydowską w Krakowie i Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, stanowiące deklarację współdziałania na rzecz godnego upamiętnienia KL Plaszow (w 2017 roku). Rada Miasta Krakowa w 2018 roku podjęła uchwałę w sprawie ustalenia kierunków działań dla Prezydenta Miasta Krakowa polegających na utworzeniu „Muzeum – Miejsca Pamięci KL Plaszow”. Zarządzeniem prezydenta miasta powołany został również zespół zadaniowy ds. obozu KL Plaszow koordynujący prace nad powstawaniem Miejsca Pamięci.

W styczniu 2020 roku zakończyły się natomiast konsultacje społeczne, które koncentrowały się na zagadnieniach dotyczących planowanego muzeum, w tym także potrzebach, oczekiwaniach i uwagach mieszkańców odnoszących się do koncepcji zagospodarowania terenu oraz otoczenia mającego powstać Muzeum – Miejsca Pamięci KL Plaszow.

Konsultacje społeczne

Główne postulaty zgłaszane przez uczestników konsultacji dotyczyły: usprawnienia i uregulowania komunikacji wokół przyszłego muzeum, wolnego (niebiletowanego) wstępu na teren miejsca pamięci, braku ogrodzenia terenu, zachowania zieleni na terenie poobozowym oraz niewznoszenia nowych obiektów na terenie poobozowym.

Część tych postulatów została uwzględniona w modyfikacji projektu architektonicznego. Zgodnie ze zmodyfikowanym projektem zieleń na terenie poobozowym zostałaby zachowana w stanie niezmienionym, wstęp na teren przyszłego upamiętnienia byłby niebiletowany a teren, na zasadach określanych przyszłym regulaminem, byłby dostępny dla mieszkańców. Symboliczna forma zaznaczenia granic upamiętnienia zostanie określona w przyszłym projekcie wykonawczym. Regulacja ruchu samochodowego i autokarowego odbyłaby się za sprawą wybudowania budynku memoriału poza wpisanym do rejestru zabytków terenem poobozowym.

Muzeum miałoby objąć ok. 40-hektarowy teren, który niemal w całości zajmie uporządkowana zieleń, natomiast obszar, na którym stanie budynek muzealny i parking, to półtora hektara. Drzewa, które trzeba wyciąć (pod nadzorem przyrodniczym) stanowią mniej niż pół procenta całego terenu zielonego. Nie ma tam okazów o wysokich walorach przyrodniczych (przeważają drzewa owocowe – pozostałości po ogródkach działkowych, klony i wierzby). W zamian za nie proponowane jest wykonanie nasadzeń zastępczych w rejonie ul. Lecha i rejonie ul. Swoszowickiej.

Podsumowaniem konsultacji jest obszerny raport zawierający odpowiedzi na poszczególne zgłoszone postulaty – raport dostępny jest tutaj.

Mamy obowiązek pamiętać

Muzeum Krakowa, jako opiekun merytoryczny, opracowało scenariusz nowego Muzeum – Miejsca Pamięci oraz przeprowadziło badania archeologiczne na terenie poobozowym. Muzeum prowadzi również prace badawcze i edukacyjne w obszarze wiedzy i pamięci o byłym obozie. Działania te finansowane są ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Miasta Krakowa. Prace wspiera powołana zarządzeniem Prezydenta Krakowa Rada Społeczna ds. utworzenia Muzeum – Miejsca Pamięci na terenie byłego obozu KL Plaszow.

Kolejnym etapem, możliwym po podjęciu przez Radę Miasta Krakowa uchwały o utworzeniu Muzeum, będzie podpisanie umowy między Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego a Gminą Miejską Kraków o współprowadzeniu nowej instytucji kultury. Nowa instytucja miałaby rozpocząć działalność 1 stycznia 2021 roku. Przewidywany czas niezbędny do zakończenia prac nad powstaniem Muzeum – Miejsca Pamięci i przygotowania wystawy stałej szacowany jest na około pięć lat.